Radioterapia – czyi leczenie promieniowaniem jonizującym

Radioterapia jest jedną z trzech metod wykorzystywanych w leczeniu raka (obok chemioterapii i leczenia chirurgicznego). Do zniszczenia komórek nowotworowych wykorzystywane jest promieniowanie jonizujące, podobne do tego wykorzystywanego w badaniach obrazowych, jednak o znacznie większym nasileniu. Duże dawki promieniowania nie są bezpieczne dla organizmu, zatem jakie ryzyko niesie radioterapia i czy jest skuteczna?

Radioterapia to metoda miejscowego leczenia nowotworów złośliwych wykorzystująca duże dawki promieniowania jonizującego (zwykle promienie X). Wywołuje ono w komórkach nowotworowych szereg zmian prowadzących m. in. do ich śmierci czy upośledzenia podziałów komórkowych (celem radioterapii jest zahamowanie podziałów klonogennych komórek guza), co w efekcie prowadzi do zmniejszenia guza nowotworowego, ale może także przyczynić się do rozwoju wtórnego nowotworu popromiennego. Promieniowanie działa bowiem w równym stopniu na komórki rakowe jak i na zdrowe wywołując działania niepożądane. Ze względu na duże ryzyko wystąpienia skutków ubocznych najważniejsze w leczeniu napromieniowaniem jest dokładne zaplanowanie i podanie odpowiednio wysokiej dawki dopasowanej indywidualnie do pacjenta. Istotą sukcesu radioterapii jest bowiem zniszczenie guza nowotworowego przy jak najmniejszym uszkodzeniu otaczających go tkanek. Przed rozpoczęciem naświetlania dokonuje się symulacji leczenia. Terapia planowana jest zwykle na podstawie obrazu otrzymanego po wykonaniu tomografii komputerowej, który pozwala dokładnie określić położenie guza. Lekarz zaznacza granice wyznaczając obszar litego guza (GTV – gross tumor volume), a także zaznacza granice tkanek, w których mogą znajdować się mikroskopowe ogniska raka (CTV – clinical target volume). Aby dokonane pomiary były przydatne, na ciele pacjenta zaznacza się punkty orientacyjne (zwykle tatuuje się niewielkie kropki na skórze). Postęp technologiczny pozwolił na uzyskanie większej skuteczności radioterapii dzięki możliwości ograniczenia narażenia na promieniowanie zdrowych tkanek do niewielkiego marginesu wokół nowotworu (radioterapia konformalna).

Jednostka dawki

Jednostką dawki promieniowania jest Grey (1 Gy) lub centygrey. Dawka 1 Gy oznacza, że w tkance o masie 1 kg została pochłonięta energia 1J. W praktyce całkowita dawka promieniowani dzielona jest na frakcje (mniejsze dawki, ale podawane częściej), dzięki czemu uzyskuje się oczekiwany efekt przy jednoczesnym zniwelowaniu działań niepożądanych.

Jak często napromienia się chorego?

Częstotliwość oraz długość terapii jest ustalana indywidualnie, zależnie od rodzaju, lokalizacji i stopnia zaawansowania nowotworu oraz zastosowania innych metod leczenia. Zwykle napromienianie stosuje się od poniedziałku do piątku przez ok. 5-7 tygodni.

Rodzaje radioterapii

Podstawowe rodzaje radioterapii to:

• radioterapia ze źródeł zewnętrznych – wykorzystywane jest źródło promieniowania jonizującego położone poza ciałem chorego, promieniowanie jest skierowane na chorą okolicę ciała z odległości kilkudziesięciu centymetrów;
• brachyterapia – źródło promieniowania (izotopy promieniotwórcze) wprowadzone jest do wnętrza ciała przy użyciu odpowiedniego urządzenia (np. tuby, igły) w obrębie chorego narządu, pozostając wewnątrz aż do zniszczenia guza.

Radioterapia i inne metody leczenia

Radioterapia radykalna jest rzadko stosowana samodzielnie. Jako jedyny sposób leczenia wykorzystywana jest np. u chorych z wczesnym rakiem głośni, stercza, glejakami o niskiej złośliwości, w przypadku niektórych nowotworów skóry.

Zwykle jest stosowana w skojarzeniu z innymi metodami, najczęściej z chemioterapią. Połączenie obu metod zwiększa skuteczność leczenia, przede wszystkim dzięki współdziałaniu przestrzennemu. Napromienianie jest skupione na zniszczeniu ogniska pierwotnego i przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, natomiast chemioterapia działa na odległe przerzuty. Chemioterapia zwiększa także skuteczność miejscową radioterapii. Takie połączenie może być stosowane np. w przypadku raka odbytu.

Radioterapia może być także stosowana w połączeniu z hormonoterapią. Skojarzenie radioterapii i hormonoterapii jest skuteczne np. w przypadku raka stercza o wysokim ryzyku nawrotu.

Napromienianie kojarzone jest również z leczeniem chirurgicznym – podane przed lub po operacji w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu. W praktyce jednak radioterapia jest częściej stosowana po zabiegu, gdy oszacowane jest ryzyko nawrotu nowotworu na podstawie badania patologicznego wyciętego materiału (np. w przypadku raka piersi w celu zniszczenia komórek rakowych, które mogły pozostać po operacji).

Powikłania radioterapii

Niestety nie jest możliwe objęcie promieniami wyłącznie obszaru zmienionego nowotworowo. Wysoka dawka zawsze obejmuje także zdrowe tkanki bezpośrednio otaczające nowotwór, co skutkuje wystąpieniem powikłań popromiennych, które można podzielić na wczesne i późne.

Powikłania wczesne – dotyczą tkanek, których komórki nieustannie mnożą się np. szpiku kostnego, wszystkich nabłonków. Wczesne powikłania są uciążliwe, ale zwykle nie mają poważniejszych konsekwencji, można zaliczyć do nich np. niedokrwistość, zaczerwienienie skóry, płytkie owrzodzenia, zwłóknienie skóry.

Powikłania późne – mogą wystąpić po kilku miesiącach a nawet latach od zastosowania radioterapii. Dotyczą głównie komórek, które wolno namnażają się/odnawiają, np. płuc, nerek, wątroby, naczyń krwionośnych. Powikłania powstają w efekcie zniszczenia komórek miąższu narządów lub zmian w naczyniach krwionośnych. Mogą one stanowić zagrożenie życia lub być przyczyną wystąpienia ciężkiego kalectwa. Właśnie te powikłania stanowią ograniczenie podania dawki promieniowania, która zapewniłaby zniszczenie guza. Do powikłań późnych zalicza się np. efekt teratogenny u płodu (tj. wady rozwojowe), zwiększone ryzyko wystąpienia innych nowotworów złośliwych.

Po zastosowaniu radioterapii u chorego może wystąpić uczucie zmęczenia, utrata apetytu, utrata włosów w obrębie naświetlania. Nudności oraz wymioty mogą wystąpić zwłaszcza u osób z nowotworem w obrębie jamy brzusznej, a biegunka w przypadku napromieniania nowotworu w obrębie miednicy mniejszej.

Podsumowując, radioterapia jest bezbolesną metodą wykorzystywaną w leczeniu nowotworów. W zależności od przyjętego schematu leczenia może być samodzielną metodą leczenia bądź skojarzoną z chemioterapią lub hormonoterapią. Może stanowić także uzupełnienie leczenia operacyjnego. Tak jak w przypadku każdej metody terapeutycznej możliwe jest wystąpienie skutków ubocznych, jednak mimo to radioterapia uważana jest za skuteczną i bezpieczną metodę leczenia wielu nowotworów. Szacuje się, że ok. 50% nowotworów złośliwych leczonych jest tą metodą zaraz po postawieniu diagnozy lub w późniejszym okresie w trakcie przebiegu choroby. W ok. 60% przypadków metodę tę stosuje się w celu wyleczenia, a w 40% w celu uzyskania efektu paliatywnego (złagodzenie dolegliwości i wydłużenie życia u osób z nieuleczalną chorobą nowotworową).

Redakcja pacjentinfo.pl

Artykuł powstał na podstawie informacji ogólnodostępnych. Nie zastępuje konsultacji lekarskich i nie jest poradnikiem samodzielnego leczenia.